مروری بر کتاب «گفتمان شناسی رایج و انتقادی» نوشته ی لطف الله یار محمدی

گفتمان شناسی روی میز تشریح

امیرمحسن محمدی

گفتمان شناسی رایج و انتقادی
نوشته : لطف الله یار محمدی
تعداد : 3150
قیمت : 1500
نشر هرمس

متفکران و محققان در رشته های مختلف کلمه ی «گفتمان» را به معانی گوناگونی بکار برده اند که البته اکثر این معانی به شدت به یکدیگر نزدیک هستند ، بعضی گفتمان را قطعه ای از زبان معنی دار دانسته اند که اجزای آن به هم مربوطند و هدف خاصی را دنبال می کنند . در مورد این تعریف اگر جملات  قطعه ای از از زبان را جدا کنید می بینید که متن دیگر فهمیده نمی شود پس سازوکاری وجود دارد که این جملات را به نحو مطلوب به هم متصل می کند ، گروهی دیگر گفتمان را محصول ارتباط و تعامل مباشران گفتگو در بافتی اجتماعی– فرهنگی دانسته اند اما سخنگویان در موقعیت های مختلف ( در خلوت ، مخاطب آشنا یا غریبه و برحسب بالا یا پایین بودن مقام مخاطب) با شیوه های مختلف سخن می گویند ، برخی دیگر نیز  آن را عمل گفته (utterance) یا کنش در مقابل محصول گفته یا متن که باز نمای ساخت صوری گفتمان است میدانند ، در این تعریف توجه خاصی به زبان به عنوان کار و عملی که از انسان سر می زند معطوف است و تاکیدی خاص به یکی از پایه های مهم منظور شناسی دارد .
آستین یکی از اولین فیلسوفهایی است که می گوید کلمه خود فی نفسه عمل است ، به همین جهت نظریه ی گفتار کنش پا به عرصه ی وجود گذاشت ، فیلسوفان سنتی بین عمل و سخن تمایز قائل بودند و می گفتند سخن گفتن از عملی متفاوت از انجام خود عمل است ولی آستبن با به چالش کشیدن  این نظریه مدعی شد  که گفته مانند دیگر اعمال ما واقعه ای عملی محسوب می شود ، گفتار در عین واحد می تواند سه عمل مختلف انجام دهد : کنش بیان ، کنش انجام  و کنش تاثیر ، گفتار و کنش دو روی مختلف یک سکه هستند ، به تعبیر دیگر شاید بتوان گفت معنای گفتار عبارت از عملی (یا نقشی) است که با آن گفتار ملازمت دارد و البته گفتار و کنش را نمی توان از هم جدا دانست ، چون هر عملی تحت شرایط اجتماعی خاصی صورت می گیرد پس تفسیر گفتار نیز تابع شرایط خاص اجتماعی است که در چهار چوب آن عرضه شده است .
 در گفتمان شناسی سنتی ما بیشتر به توصیف و تفسیر کلام در بافتی مشخص که یارمحمدی اصطلاحاً آن را بافت موقعیتی می نامد توجه می کنیم و با توجه به این بستر در حد ممکن معنی و مفهوم کلام را در می یابیم ، اما از نگاه مولف کتاب این بافت می تواند بسیار گسترده تر از بستری باشد که بیان و عمل در آن صورت گرفته است ، از این منظر نوشتار و گفتار در بافت اجتماعی و سیاسی خاص نحوه ی استفاده ی غیر مشروع از قدرت جمعی ، سلطه و عدم مساوات را صورت می دهد ، اینکه چگونه روابط اجتماعی ، هویت ، دانش و قدرت از طریق متون گفتاری و نوشتاری ایجاد می شوند و یا اینکه چگونه موسسات و نهاد های اجتماعی مانند مدرسه و دانشگاه بوسیله و از طریق گفتمان شکل گرفته و می گیرند از اصلی ترین مباحثی هستند که مولف تحت عنوان تحلیل گفتمانی انتقادی عنوان کرده است ، تحلیل گر گفتمان انتقادی با کاوش در لایه های زیرین گفتمان بی عدالتیهای اجتماعی نهفته را پیدا می کند تا برای جامعه ی مورد نظر آگاهی کامل و کافی به ارمغان آورد و بوسیله ی گفتمان در برابر بی عدالتیها  واکنش نشان داده که نهایتاً زمینه و سازوکار توزیع عادلانه و بهره گیری مطلوب از ساختار های گفتمان مدار توسط اعضای جامعه در جهت تحقق عدالت اجتماعی فراهم آید .
کتاب گفتمان شناسی رایج و انتقادی در حقیقت مجموعه ی دوازده مقاله است که لطف الله یار محمدی در مناسبت های گوناگون و با فاصله به رشته ی تحریر در آورده است ، در فصل آغازین او پس از ارائه ی پیش نیازهای بحث  و مقدمه به بررسی مقابله ای ارجاع صریح و ضمنی در متون فارسی و انگلیسی می پردازد و در مقاله یا فصل دوم ساخت گفتمانی و متنی رباعیات خیام را با منظومه ی فیتز جرالد مقایسه می کند ، او ویژگیهای گفتمانی نوشته ی علمی را در مقاله ی سوم بررسی کرده و سپس در فصل بعد با عنایت به نظم درونی وقایع در فرهنگهای مختلف ، زبانهای فارسی و انگلیسی را مقابله ی منظورشناختی می کند ، فصل پنجم کتاب در حقیقت نقد کتاب گفتمان و ترجمه ، نوشته ی علی صلحجو بوده ، مقاله ی ششم بهره گیری مترجم از تحلیل گفتمان و مقاله ی هفتم مصاحبه ایست که او در رابطه با زبان و فرهنگ انجام داده است ، خواننده در این کتاب نمی تواند خط سیر مشخصی را دنبال کند و فصلهای کتاب صرفاً در تحلیل گفتمانی وجه مشترک دارند ، به همین ترتیب مقاله ی هشتم به نقش فرهنگستانها و پیرامون پرورش زبان برای بیان مفاهیم تعلق دارد ، فصل نهم نیز به تجزیه و تحلیل گفتمانی انتقادی و ترجمه ی ادبی می پردازد و در واژگان شناسی مقابله ای واژگان هسته ای و غیر هسته ای را مطرح و بحث می کند ، مقاله ی نهم شیوه ای در تحلیل گفتمان و بررسی دیدگاههای مختلف فکری-اجتماعی می باشد و مقاله ی یازدهم با عنایت به تصویر سازی کارگزاران اجتماعی ، اقدام به تحلیل گفتمان کرده و از مولفه های جامعه شناختی- معنایی بهره می برد  ، و نهایتاً در آخرین مقاله تناسب کاربرد روشهای کمی و کیفی در تحلیل گفتمانها را مطرح می سازد .
به طور خلاصه مباحثی که در تحلیل گفتمانی انتقادی مورد بررسی قرار می گیرن عبارتند از : هژمونی ، ایدئولوژی ، طبقه ، جنسیت ، نژاد ، تبعیض ، منافع ، بازتولید ، نهادها ، ساخت اجتماعی ، نظو اجتماعی و غیره ،  و اگر بخواهیم حوزه ی تحلیل انتقادی که در این کتاب از طریق گفتمان را خلاصه کنیم با هشت مورد زیر مواجه می شویم : 1-تحلیل انتقادی به مشکلات اجتماعی می پردازد ، 2- روابط قدرت گفتمان مدار است ، 3- گفتمان نوعی رفتار اجتماعی محسوب می شود ، 4- گفتمان هم تفسیری است و هم توجیهی ، 5- گفتمان عمل ایدئولوژیک انجام می دهد ، 6-گفتمان پدیده ایست تاریخی ، 7-گفتمان جامعه و فرهنگ را می سازد ، 8- رابطه ی بین متن و جامعه مستقیم نیست .
 در این کتاب تاکید می شود که اساساً هیچ دانشی فارغ از بار ارزشی نیست و عینیت مورد نظر را ندارد  حتی خود تحلیل گفتمان و مخصوصاً تحلیل انتقادی به ناچار در بافت خاص اجتماعی-سیاسی شکل می گیرند  و از ساختار های گفتمان مدار که رابطه ی بین قدرت و سلطه در جامعه می سازند ، قدرت جمعی را نتیجه می گیرد که یکی از مسائل اصلی در تحلیل انتقادی است به عبارت دیگر گروهی قدرت بیشتری پیدا خواهند کرد که بتوانند فکر و رفتار سایرین را کنترل کنند ، کسی که بیشتر به اطلاعات دسترسی دارد بیشتر می تواند دیگران را کنترل کند ، به زبان دیگر توانا بود هرکه دانا بود .